بقعه پیرپیر، بقعه، بنایی تاریخی در تاکستان است. ۱ - مشخصات بقعه پیراین بقعه تقریباً در جنوب غربی شهر به فاصله دو کیلومتری از بافت قدیم آن و در کنار محوطه قبرستانی متروک واقع شده است. گرچه برخی آن را آتشکده و متعلق به پیش از اسلام می‌دانند، اما از نوع آجرکاری، بخصوص آجرکاری سردر و سرپایه های اطراف آن، که از آن دوره سلجوقی است، بسیار بعید به نظر می‌رسد که چنین باشد. سه ضلع دیگر بنا، جز ازاره ضلع پُشت آن، کاملاً خالی از هر گونه نقوش آجری است. بقعه در محل گودی به عمق حدود ۱۶۰ سانتیمتر واقع شده و با هفت پله آجری می‌توان به حیاطچه جلوی بنا رسید. مقطع عرضی آن مربعی به ابعاد ۶۰ر۶ در ۷۰ر۶ متر و اطراف بنا به شکل راهروی متصل به حیاطچه به عرض ۱۲۵ سانتیمتر، در سه جهت خالی است. داخل بقعه فاقد هرگونه سنگ قبر یا صندوقی است که حاکی از دفن کسی در آن باشد. کاوشهای انجام شده در حدود ۱۳۵۵ش، این واقعیت را تأیید کرده است. در نتیجه این کاوشها در اطراف بقعه، در گوشه راست حیاطچه در مقابل بنا، استخوانهای سه جسد بلند قامت، که پاهای هر سه جمع بوده، همراه با دو خنجر بزرگ و شیشه ای حاوی مایع آبی رنگ کشف شده است. در حدود ۱۳۶۳ش، اداره میراث فرهنگی، برای حفاظت بنا و پیشگیری از رطوبت بالارونده، در چهار سمت بنا، به طور اصولی نایکشی (زهکشی) کرده است. پله های ورودی و دیوارهای حیاطچه و دیواره راهرو اطراف بنا نیز، با آجرکاری به روش کله و راسته، بنّایی شده است. ۲ - نقاشی بقعه توسط جهانگرد فرانسوینقاش و جهانگرد فرانسوی، اوژن فلاندن، در ۱۲۵۷/۱۸۴۱ از تاکستان امروزی، که در آن زمان سیاهْ دُهُن، نامیده می‌شد، دیدن کرده و این بنا را توصیف و تصویری از آن کشیده است. بقعه پیر در آن هنگام، در کنار ده، بنایی عظیم با تزییناتی از آجرهای کوچک با حجمهای مختلف بوده که کنگره و گیلوییهایش روی هم واقع شده بوده و تنها درِ آن، براثر آوار زیاد، بسته بوده است. این بنای بشدت آسیب دیده، محوطه‌ای مربع با گنبدی کشیده داشته و به گفته فلاندن، [۱]
اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ج۱، ص۹۸، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش.
طرح بنا به سبک هندی و از دوره مغول بوده است.
او در نقاشی خود، بنا را عظیم نشان داده است. [۲]
پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۸۸، تهران ۱۳۴۹ ش.
سرپایه های اصلی، یک آجره و سایر پس نشینها یک نیمه است. درِ چوبی بقعه، حدود ۲۰۰ در ۱۰۰ سانتیمتر و دارای کتیبه ای است که میله های آهنی از آن محافظت می‌کند. بالای در نعل درگاه چوبی و سپس تیغه آجری سبب استقرار سرچهارکه کشیِ افقی شده است. چهار رگ بالای سرچهارکه افقی، زمینه کتیبه گودی را به وجود آورده است. ۳ - ردیف‌های قطار مقرنس آجری بناردیف اول با هفت قطار مشابه؛ ردیف دوم با شش قطار، که دو تا دوتا یک سطح برجسته میانی مشترک دارد؛ ردیف سوم و بالایی، با پنج قطار مقرنس، مانند ردیف اول، که سبب جمع شدن و شکل گیری مجموع قطار مقرنس بنا شده است. از ویژگیهای این اجرا به کارگیری نقش چلیپا از گچبری در بین آجرها به جای کوربند است که سبب شیوایی خاص در این نما گردیده است. نوع آجرکاری و خصوصاً چلیپاهای گچبری، نشان می‌دهد که بنا به دوره سلجوقی تعلق دارد. قابِ کتیبه های عمودی طرفینِ نما از سرپایه یک آجره میانی، با دو پس نشین یک نیمه، و از طرف نبش بنا با چهار پس نشین یک نیمه، به متن کتیبه عمودی رسیده است. از ویژگیهای این کتیبه وجود گچبری با نقوش «سه گرو چوبخطی» ــ نوعی گره در معماری اسلامی ــ است که در یک قاب مربع به وجود آمده است. اطراف زمینه گچبری، با رج عمودی و افقی به شکل «لا»، سبب شکل دهی گچبری شده است. در بالای قاب گچبری، ردیف قطار مقرنس اول و سپس قطار دوم و در انتها یک قطار واحد در دو طرف سردر، بر زیبایی بنا افزوده است. از ویژگیهای این اجرا تراش قطعات آجر به روش تیشه داری است. در این دو قطار مقرنس طرفین، از نقش گچبری چلیپا استفاده نشده است. پس از ختم سرپایه های میانی و کناری، دو کتیبه کوچک طرفین، با اختلاف سطح از تراز کتیبه افقی میانی، با زمینه ای در سه رگ ساخته شده است. ۴ - خصوصیات بنای بقعهابعاد داخلی بقعه ۳۰ر۴ در ۴۰ر۴ متر است که در نتیجه تفاضل اندازه های خارجی و داخلی، عرض دیوارهای بنا حدود صد سانتیمتر یا بیش‌تر خواهد بود. در وسط ضلع اصلی، درِ ورودی واقع است. در سه ضلع دیگر طاقنما در وسط اضلاع به عرض ۲۲۰ سانتیمتر، با ازاره دست انداز حدود ۱۰۵ سانتیمتر و با ستونهای باربر تا ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر، قوس تیز باربر با «جَست» از پاکار تا تیزه ۱۵۰ سانتیمتر، با پس نشین طاقنماها (طاقچه های بزرگ) سبب شکل گرفتن قسمت داخلی بنا شده است. گنبد اولیه بنا به شکل پیازی کشیده و بلند (تند) بوده [۳]
پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۸۸، تهران ۱۳۴۹ ش.
که بعدها رو به ویرانی نهاده است.
در مجموع، این گنبدخانه پوششی یک پوسته داشته که به شکل رجهای گردچین دوردار بنّایی شده است. روزنه ای مربع مستطیل، حدوداً تا نصف ارتفاع گنبد برابر در، سبب نوررسانی و تهویه فضای داخلی بقعه می‌شود. نقوش بین طاقنماهای باربر فوقانی و فیلپوشها از انواع گلچین خفته و راسته، دو خفته و یک راسته و گل اندازی، سبب شیوایی هنر آجرکاری قسمت داخلی بنا شده است. همچنین در بین قطعات به کار رفته آجر در متن طاقنماهای باربر هشتگانه، از نقش چلیپای گچبری مانند نمای بیرون بقعه استفاده شده است. در ناحیه تیزه طاقنماهای میانی و فیلپوشها در گوشه سازیها و همچنین هشت فیلپوشچه از ساقه و گل برجسته گچبری به شکل منفرد، نقش جالبی به فضای ساده داخلی بنا داده است. بندهای افقی و عمودی و مورب آجرکاری داخل بقعه نیز با بندکشی اصولی گود اجرا شده و کف فضای داخلی بقعه با آجر مربع مفروش شده است. ضمناً کلیه آجرکاری قسمت داخلی و خارجی بنا با آجر ۲۲ در ۲۲ سانتیمتر است. تعدادی قطعات سنگ قبر، از مرمر شفاف با نقوش اسلیمی و انواع خط حجاری شده، در داخل بقعه نگهداری می‌شود که از گورستانهای اطراف بقعه جمع آوری شده است. [۴]
پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، ج۱، ص۳۹۱، تهران ۱۳۴۹ ش.
۵ - فهرست منابع(۱) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف. (۲) اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۳) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین، تهران ۱۳۴۹ ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیر»، شماره۲۹۱۴. |